Zo voorkomt u ruzies bij een erfenis

De verdeling van een nalatenschap kan soms leiden tot discussies en zelfs ruzies tussen erfgenamen. Een erfovereenkomst / pacte successoral kan die vermijden.

Notarissen maken het helaas vaak genoeg mee: de verdeling van een nalatenschap kan soms leiden tot discussies en zelfs hoogoplopende ruzies tussen erfgenamen. Een twistpunt dat daarbij vaak naar boven komt, is het feit dat het ene kind in verleden – toen de ouders nog leefden – meer voordelen heeft genoten dan het andere.

Welke voordelen bedoelen we precies? Denk bijvoorbeeld aan een dure opleiding die de zoon of dochter in het buitenland mocht volgen, de jarenlange opvang van de kleinkinderen (waardoor er geen crèche hoefde betaald te worden), fysieke hulp bij de verbouwing van een woning, gratis onderdak in het ouderlijk huis, enzovoort.

Kortom: er bestaan verschillende manieren waarmee ouders hun zoon of dochter bij leven een steuntje in de rug kunnen geven of een handje kunnen helpen. Zulke voordelen kunnen er echter voor zorgen dat het ene kind zich benadeeld voelt ten opzichte van zijn broers of zussen. En vaak komt die frustratie pas ter sprake bij de finale verdeling van de nalatenschap.

Waarom is dat zo? Omdat enkel officiële schenkingen verrekend worden in de uiteindelijke erfenis. Stel dat u uw dochter een studio heeft geschonken als tegenwaarde voor de lange en dure buitenlandse studies van uw zoon. In dat geval moet uw dochter bij uw overlijden de studio inbrengen in de erfenis, terwijl er over de waarde van de buitenlandse studie met geen woord gerept wordt.

De erfovereenkomst als oplossing

Een erfovereenkomst / pacte successoral laat families anticiperen op zulke toekomstige conflicten. Het is een instrument dat een aantal opties biedt om een en ander vooraf recht te trekken, en zo de uiteindelijke nalatenschap in alle transparantie te laten verlopen. Alle erfgenamen in rechte lijn worden bij de voorbereidende gesprekken betrokken, waardoor er nadien minder aanleiding is tot discussies.

De erfovereenkomst is een relatief jong instrument. Het werd geïntroduceerd in het nieuwe Belgische erfrecht, dat in september 2018 in werking trad. Sindsdien werden er in ons land al 13.008 erfovereenkomsten afgesloten. 2022 alleen was goed voor ruim 4.600 aktes, en dat is veel meer dan in 2021 en 2020. In volle coronacrisis was het dan ook niet evident om de hele familie rond eenzelfde tafel krijgen.

Opmerkelijk is wel dat driekwart van de erfovereenkomsten in Vlaanderen wordt afgesloten. In het zuidelijke gedeelte van ons land ligt het aantal merkelijk lager.

Hoe werkt het precies?

Binnen een erfovereenkomst worden alle verkregen voordelen in kaart gebracht en met elkaar vergeleken. De ouders gaan vervolgens met alle erfgenamen en in alle transparantie op zoek naar een fair evenwicht. Ze bekijken wie wat heeft gekregen en hoe dat kan gecompenseerd worden. De rechtzetting kan meteen gebeuren via de erfovereenkomst zelf, maar ook later.

“Dat evenwicht hoeft niet per se een mathematische gelijkheid te zijn”, zegt notaris Helena Verwimp, woordvoerder van Notaris.be. “De partijen kunnen dit evenwicht immers zelf ervaren of benoemen. Zo kan het zijn dat iemand minder heeft gekregen maar zich hierdoor niet benadeeld voelt en dus geen compensatie hoeft.”

“Denk bijvoorbeeld aan een kind dat wat meer heeft gekregen omdat het door een bepaalde medische toestand meer middelen nodig had of minder kansen kreeg op de arbeidsmarkt. Dankzij de erfovereenkomst krijgen de ouders de zekerheid dat de erfgenamen die minder kregen daar later niet moeilijk over doen.”

Zo’n erfovereenkomst staat of valt met het akkoord van de ouders en de kinderen. Is een van die kinderen niet bereid om de notariële akte te ondertekenen, dan mag u de hele schikking vergeten.

Maar wat is dan het verschil met een testament? Een testament stelt u alleen op, terwijl een erfovereenkomst samen met alle betrokkenen wordt opgemaakt. In een testament bepaalt u naar wie uw nalatenschap moet gaan na uw overlijden (binnen de wettelijke grenzen). Een erfovereenkomst laat niet toe uw erfenis op voorhand te verdelen, maar helpt u wel bepaalde onevenwichten uit het verleden weg te werken.

Twee soorten erfovereenkomsten
Merk op dat we hierboven over de zogenaamde globale erfovereenkomst / pacte successoral global – ook wel het familiepact / pacte familial genoemd – hebben gesproken. Dat is een overeenkomst tussen enerzijds de ouders (samen of afzonderlijk) en anderzijds alle vermoedelijke erfgenamen in rechte neerdalende lijn. Dat zijn niet alleen hun kinderen, maar kunnen ook hun plus-, klein- en stiefkinderen zijn.

Naast zo’n familiepact bestaat er ook de punctuele erfovereenkomst / pacte successoral ponctuel. Die wordt opgesteld met of tussen bepaalde erfgenamen om afspraken te maken over specifieke aspecten van een erfenis of schenking. Hiermee kan een erfgenaam bijvoorbeeld aanvaarden dat zijn minimaal erfdeel, (de zogeheten reserve) aangetast wordt in het voordeel van iemand anders. Hij kan hiermee ook de waarde van eerdere schenking vastklikken, zodat daarover later geen discussies meer zijn.

“Een ander voorbeeld van een erfovereenkomst is het zogenaamde Valkeniersbeding in een huwelijkscontract”, zegt Helena Verwimp. “Daarmee kunnen koppels die kinderen hebben uit een vorige relatie afspraken maken over de erfenis van de langstlevende huwelijkspartner. Als gehuwde partner heb je immers een wettelijk erfrecht, maar dankzij het Valkeniersbeding kunnen de partners samen afspreken dat het erfrecht van de langstlevende wordt beperkt in het voordeel van de kinderen uit de vorige relatie.”

De rol van de notaris

Afspraken maken tussen erfgenamen is een gevoelige aangelegenheid die een grote impact op de toekomst kan hebben. Professioneel en neutraal advies is dan ook geen overbodige luxe. Daarom bepaalt de wetgever dat een erfovereenkomst steeds tot stand moet komen onder begeleiding van een notaris. Hij moet alle betrokken personen informeren en adviseren over de gevolgen van hun keuzes.

Alles gebeurt volgens een wettelijk vastgelegde procedure. Alle betrokkenen krijgen vooraf alvast een ontwerp van de erfovereenkomst. Vijftien dagen later volgt dan een vergadering in het notariskantoor: daar wordt de inhoud grondig toegelicht. Daarna moet er opnieuw een termijn van één maand verstrijken vooraleer de partijen de overeenkomst kunnen ondertekenen. Zo krijgt iedereen voldoende tijd om alles te laten bezinken.